Van Jodenbuurt tot Chinatown een vergeten geschiedenis

Waar tegenwoordig het kleurrijke Chinatown van Den Haag ligt, bevond zich ooit de Jodenbuurt. Een levendige wijk die na de Tweede Wereldoorlog langzaam verdween uit het straatbeeld én uit het collectieve geheugen van de stad. De Jodenbuurt had een rijke geschiedenis die abrupt werd afgebroken. Wat gebeurde er met deze buurt en de bewoners? En hoe ontstond uiteindelijk Chinatown?

Foto: Joods monument op het Rabbijn Maarsenplein

De Jodenbuurten van Den Haag
Voor de Tweede Wereldoorlog kende Den Haag niet één, maar drie Jodenbuurten.

1. Spui-Havengebied: Hier woonden vooral Hoogduitse Joden, afkomstig uit de Duitse vorstendommen en Polen.
2. Nieuwe Uitleg: Een kleinere wijk waar Portugese Joden zich hadden gevestigd.
3. Scheveningen: Aan de kust vestigden zich vooral Joden uit Oost-Europa, gevlucht voor geweld en vervolging.

In tegenstelling tot veel andere Europese steden voelden Joodse inwoners zich tot 1940 relatief veilig in Den Haag. Maar alles veranderde toen de Duitsers Nederland binnenvielen.

Het Joodse kerkhof
Al sinds de 17de eeuw is er een Joodse begraafplaats aan de Scheveningseweg 21, tegenover het Vredespaleis. In 1694 werd de plaats aangekocht door Hoogduitse joodse inwoners van Den Haag. ook de Portugese joodse inwoners begroeven hier hun doden waaronder de kunstschilder Josef Israëls.

Foto: ingang van de Joodse begraafplaats aan de Scheveningseweg

De Portugese Joden in Den Haag
Portugese of Sefardische Joden kwamen uit Spanje en Portugal, waar zij eind 15de eeuw waren verdreven. De meesten kwamen niet direct Den Haag, maar woonden eerst in steden als Antwerpen, Bordeaux en Venetië.

Deze groep stond bekend om hun handelsnetwerken en financiële expertise. Ze werden bankiers en leveranciers van het leger van stadhouder Willem III.

Zij behoorden tot de Haagse elite en gingen in de buurt van het Lange Voorhout wonen net als andere rijke Hagenaars. De Portugese Joden bleven onderling Portugees spreken en zij trouwden binnen hun eigen kring.

Hoogduitse Joden in Den Haag
De Duitse of Asjkenazische Joden waren op de vlucht voor oorlog en vervolging en kwamen vanaf eind 17e eeuw vanuit Duitsland en Oost-Europa naar Den Haag.

Ze waren armer dan de Portugese Joden en spraken Jiddisj (een mengtaal van Duits en Hebreeuws). Zij gingen wonen in de havenbuurt, de smalle straatjes achter de Nieuwe Kerk aan het Spui. Dit gebied werd de Joodse buurt genoemd.

Joden mochten geen lid zijn van een gilde (dat gold ook voor de rijke Portugese Joden) daarom verdienden de meesten hun brood als handelaar, straatventer, of bediende (soms in het huishouden van een rijke Portugees-Joodse familie).

Oost-Europese Joden in Scheveningen
De Joden die zich in Scheveningen vestigden, waren afkomstig uit Oost-Europa en gevlucht voor de Russiche pogroms en de dreiging en de gevaren van de Eerste Wereldoorlog. In Scheveningen hadden veel winkels een Joodse eigenaren. In de jaren dertig groeide de gemeenschap in Scheveningen omdat Duitse en Oostenrijkse Joden op de vlucht sloegen voor het Nazi-regime. Zij dachten in Nederland veilig te zijn, maar niets was minder waar. In september 1940, enkele maanden na de inval van de Duitsers in Nederland, gelastten de Nazi's de Duitse en Oostenrijkse vluchtelingen het kustgebied te verlaten.

Verlies en Verval
Voor de oorlog was het gebied rond de Voldersgracht, het Spui, de Wagenstraat en de St. Jacobusstraat een levendige wijk. Gezellige straten, synagogen, winkels en cafés bepaalden het straatbeeld.

Na de deportaties van de Tweede Wereldoorlog bleef de buurt vrijwel leeg achter. Leegstand leidde tot verpaupering. Prostituees en marginale bewoners namen hun intrek in de verwaarloosde panden. De gemeente besloot in de jaren na de oorlog veel van de oude Joodse buurt te slopen. Een schrale verdediging voor deze rigoureuze ingreep was de matige bouwkwaliteit van de huizen. De voormalige synagoge aan de Wagenstraat werd omgebouwd tot moskee.

Huizen en Winkels met een Joods verleden
Vlak voor de oorlog telde Den Haag ongeveer 17.500 Joodse inwoners. Hoewel kleiner dan de gemeenschap in Amsterdam, was ook hier sprake van een levendige Joodse cultuur. Enkele gebouwen in Den Haag herinneren vandaag nog aan deze tijd:
• Het huis aan de Paviljoensgracht, waar de filosoof Baruch / Benedictus Spinoza een kamer huurde.
• Het voormalige Joodse weeshuis in de Raamstraat.
• De Portugees-Joodse synagoge aan de Jan Evertsenstraat, nog steeds in gebruik door de Liberale Joodse Gemeente van Den Haag.

In de eerste helft van de 20e eeuw openden Joodse ondernemers uit Amsterdam filialen in Den Haag van bekende warenhuizen en boden veel werkgelegenheid aan Joodse Hagenaars
• Modemagazijn Gerzon (1907)
• Maison de Bonneterie (1913)
• Damesmode Etam (1923)
• Warenhuis de Bijenkorf (1926)

De Geboorte van Chinatown
Pas rond het jaar 2000 besloot de gemeente Den Haag het verloederde gebied nieuw leven in te blazen. Er werd gekozen voor een Chinatown, deels als toeristische trekpleister en deels om het multiculturele karakter van de stad te benadrukken. Vandaag de dag is Chinatown Den Haag een kleurrijke, drukbezochte wijk vol Aziatische supermarkten, restaurants en cultuirele evenementen. De Joodse sporen van het verleden zijn practisch verdwenenen.

Benieuwd naar meer verborgen verhalen uit de stad? Volg dit blog voor nieuwe historische Haagse ontdekkingen.

Gerzon, Bonneterie, Etam en de Bijenkorf: een stukje extra geschiedenis

Gerzon
De broers Eduard en Lion Gerzon begonnen in 1889 Modehuis Gerzon in Amsterdam. Deze formule was zo succesvol dat er in 1904 een filiaal in Den Haag kwam. Ook hier gingen de zaken voorspoedig en in 1927 was er een grote verbouwing die de winkel nog luxer maakte: met marmer, tropisch hout en glas-in-loodramen.

De clientele van Gerzon was de betere middenklasse. Ook was er speciale afdeling voor tropenkleding voor Nederlandse-Indie-gangers. De Duitse bezetter confisqueerde het bedrijf tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Joodse medewerkers werden op transpoort gezet. Na de oorlog heropende Gerzon, maar de bloeitijd was voorbij. In 1973 sloot het modehuis definitief zijn deuren.

Bonneterie
Maison de Bonneterie, was een vooraanstaand modewarenhuis met eigen naaiatelier opgericht in 1895 door Josef Cohen en Rosa Wittgenstein. In 1913 vestigden zij zich een een nieuw pand aan de Gravenstraat. Een majestueus gebouw met een opvallende lichtkoepel. In de Tweede Wereldoorlog werd het bedrijf onteigend.

Veel van de Joodse personeelsleden kwamen om. Na de oorlog heropende Rosa Cohen het warenhuis. Lange tijd was het de chicste (en duurste) modezaak in Den Haag. Door economische tegenslagen sloot Maison de Bonneterie op 25 augustus 2014 definitief zijn deuren. H&M flagshipstore zit nu in het pand.

Foto: Maison de Bonneterie in Den Haag

Etam
Etam was oorspronkelijk een Duits bedrijf. Het werd in Nederland geïntroduceerd door de Joodse ondernemer Julius Korijn, die op 14 maart 1923 de rechten op de merknaamverkreeg om Etamproducten te verkopen. Hij opende in dat jaar winkels in Amsterdam en Den Haag. Al gauw begon hij met het produceren van eigen confectie, voornamelijk ondergoed en nachtkleding, in een atelier in Den Haag.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het bedrijf door de Nazi's geconfisqueerd; Julius en zijn dochters kwamen om in Auschwitz. Na de oorlog heropende zijn zoon Eduard een Etam-winkel in Den Haag. Na enkele faillissementen en overnames bestaat het bedrijf sinds 2022 in Nederland alleen nog als webwinkel.

Bijenkorf
De Bijenkorf opende in 1926 een filiaal aan de Grote Marktstraat in Den Haag, ontworpen door architect Piet Kramer in de stijl van de Amsterdamse School. De lichtkoepel met kunstwerken van o.a Hildo Krop is indrukwekkend. De trap is zeker de moeite waard om nader te bekijken.

Ook de Bijenkorf werd door de bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog gevorderd en ook hier keerden weinig Joodse medewerkers terug. Ook de Bijenkorf kwam in financieel in zwaar weer. In 2011 werd het onderdeel van de Engelse Selfridges Group Ltd.